Dit keer staat de avond in Wormer in het teken  van de klassieke Nederlandse "lessenaar" radio-ontvangers uit de jaren '20. In het Radiocafé staan voor deze gelegenheid drie fabrieksontvangers van dit type opgesteld, een toestel uit Rotterdam met 1 buis, eentje met twee buizen uit Amsterdam en een vierpitter die ook in Amsterdam is gemaakt. Het Rotterdamse toestel (links) is meegebracht door Maarten Gudde, de twee Amsterdamse ontvangers (midden en rechts) zijn afkomstig van John Koster.

De meegebrachte toestellen hebben alle dezelfde indeling van de frontplaat. Dit houdt in dat aan de bovenrand de buis of buizen zijn gemonteerd. Hieronder zit een spoelstel met 2 of 3 verstelbare honingraatspoelen. Vervolgens zit daaronder de reostaat of reostaten, terwijl helemaal onderaan de afstemcondensator(en) zijn gemonteerd. De aansluitklemmen voor Aarde en Antenne zitten bovenaan, de aansluitbussen voor de batterijen en de luidspreker zitten links en rechts. De l.f. trafo's zijn steeds aan de achterkant op de frontplaat gemonteerd, ongeveer ter hoogte van het spoelstel.

De in de jaren '20 gebruikte honingraatspoelen zijn voorzien van een nummer dat het aantal draadwindingen aangeeft. In Nederland was een set gebruikelijk met 10 spoelen met de nummers 25, 35, 50, 75, 100, 150, 200, 250, 300 en 400. Hiermee kunnen radiogolven worden ontvangen tussen de 200 en 2000 meter. De penafstand in Nederland is vrijwel altijd 19 mm.

Hollandse set honingraatspoelen, nummers 25 t/m 400

Eerst iets over de geschiedenis van deze lessenaartoestellen. De eenlampsradio is gemaakt door de firma L. Kleingeld, Meent 8a-b in Rotterdam. Het apparaat kostte in 1925 Hfl. 25,-, men adverteerde hiermee o.a. in het weekblad Radio-Expres:

Dit eenvoudige toestel is geschikt voor weergave via een koptelefoon, de meegebrachte Brown H2 hoornluidspreker (Hfl. 33,-) wordt overigens ook genoemd in bovenstaande advertentie van L. Kleingeld.  

Het twee-lamps toestel is afkomstig van het Radio-Technisch Installatie-Bureau "Het Oosterpark" in Amsterdam. Ook dit bedrijf was zeer klein, een installateur die zich waagde aan de produktie van radio's. In 1926 verhuisde het bedrijf naar de 1e Oosterparkstraat 206, de foto toont hoe dit pand er 80 jaar later uit zag: Café Stein, met reclameborden voor Hoppe en Heineken bieren. Het papier op ruit in de voorgevel is een sloopaankondiging.

Deze tweelamper is eveneens geschikt voor ontvangst via een koptelefoon. Het schema lijkt sterk op dat van de NSF O44 uit 1923:

Schema 2-lamps ontvanger

Binnenkant van het Oosterpark toestel

Advertentie uit 1925 van De Tijdgeest

Het vierlamps toestel is een Airvoice model 4 uit 1925, gemaakt door Technisch Bureau "De Tijdgeest", Egelantierstraat 246-252 in Amsterdam. De prijs indertijd was Hfl. 155,- 

Airvoice 4 van Technisch Bureau "De Tijdgeest"

Dit Airvoice toestel heeft een schakeling die vrijwel geheel overeenkomt met de Franse SFR "Radiola" uit 1922. Het belangrijkste verschil is de antenne, de Radiola heeft een afgestemde raamantenne die vast is verbonden met het toestel, terwijl de Airvoice is uitgerust met twee apart af te stemmen antennespoelen. De linker antennespoel is rechtstreeks aangesloten op de Antenne en Aarde klemmen.

De Radiola schakeling op het whitebord laat het vrij eenvoudige schema zien. De eerste buis is een h.f. versterker, de afgestemde antennekring is aangesloten op het rooster. De anodekring is a-periodisch, deze hoeft dus niet te worden afgestemd. Buis twee is de roosterdetector, vanaf de anode wordt over twee buizen teruggekoppeld naar de antennespoel. Buis 3 en buis 4 vormen de laagfrequent versterker, beide trappen zijn uitgevoerd met transformatorkoppeling. De gloeistroom komt uit een 4-volts loodaccu, de anodespanning uit een 80 volts batterij.

Advertentie SFR "Radiola" uit 1922. De raamantenne en de versterker vormen één geheel

De Airvoice heeft dezelfde schakeling, maar is tevens uitgerust met een golfbereik- schakelaar die een deel van de aperiodische koppelspoel kortsluit in de stand "KG". Verder heeft de Airvoice nog een aansluiting voor negatieve roosterspanning t.b.v. de l.f. buizen, en is het toestel voorzien van een schakelaar waarmee een l.f. buis kan worden uitgeschakeld zodat de batterijen langer meegaan.

Binnenwerk Airvoice 4. De a-periodische koppelspoel met aftakking zit rechts van de 2de l.f. trafo

Tot slot wordt de Airvoice 4 aangesloten op de antennedraad en de Brown H2 hoornluidspreker. Na enig afstemmen blijkt het toestel luid en duidelijk te kunnen spelen, zeer tot genoegen van de ruim aanwezige cafébezoekers. 

Het afstemmen zelf is nog niet zo eenvoudig, de selectiviteit van de antennekring is zeer hoog, en het antennesignaal in het café laat soms te wensen over. Toch blijkt dat de Airvoice zelfs met drie buizen nog steeds op cafésterkte kan ontvangen. Ook speelt het toestel met relatief weinig vervorming in vergelijking tot vele andere toestellen met roosterdetectie.

De Hollandse "Lessenaars" uit het midden van de jaren '20 munten misschien niet uit door een modern en geavanceerd uiterlijk. Maar de kwaliteit is in het algemeen beter dan men wel eens veronderstelt, en ze spelen na 85 jaar nog steeds!

John Hupse