Verslagen Radiocafé

Verslag 22 maart 2011: De Ducretet, Super Modula

Het kleine plaatsje Ryes ligt in Normandië, tussen de grotere steden Bayeux en Cain op nauwelijks 2 kilometer vanaf het strand. Aan het eind van de tweede wereldoorlog heeft dat nauwelijks 300 inwoners.

Nog lang niet overal had men in 1927 daar electriciteit en een radio moest dan wel gevoed worden met een accu en anodebatterij.

Het toestel dat door een plaatselijke inwoonster werd besteld, een Super Modula type 2B van Ducretet bij de firma Grandguillot in Le Havre zal dan wel door deze firma bezorgd zijn mogen we aannemen. 

Zij krijgt vele jaren later in maart 1944 bericht dat zij in opdracht van de Duitse weermacht  haar toestel moet inleveren op 31 maart 1944 op het stadhuis. De super modula wordt met luidspreker en raamantenne door de dan al 73 jarige Louise in een oude kinderwagen geladen en netjes afgeleverd bij het opgegeven adres. Zij krijgt een reçu voor ontvangst met daarop de nodige gegevens.

In de verwachting het na verloop van tijd weer terug te krijgen heeft zij haar naam en woonplaats geschreven op een etiket en dat onder het toestel geplakt.

Nog geen drie maanden later is het D-Day 6 juni 1944. Ryes ligt pal bij Gold Beach waar landingen plaatsvinden onder moeilijke omstandigheden met windkracht 5 en vele obstakels op het strand, die voor vertragingen zorgden, met gevolg veel verliezen. 's Avonds is men toch anderhalve kilometer landinwaarts gedrongen en is Ryes in zicht.

Hoe het verder is afgelopen met Louise is niet bekend. Haar toestel is toch terechtgekomen in Duitsland en ver na de oorlog komt het in handen van dr. Rudiger Walz, die het zorgvuldig in de originele staat heeft bewaard. Tijdens de beurs van de NVHR in Driebergen, dat zal waarschijnlijk geweest zijn in 1985, heb ik het van hem gekocht. Alle papieren waaronder ook de doorslag van het inleverbewijs waren nog aanwezig. Gegevens, serienummer en het adres vermeld op dit reçu komen overeen met die van het toestel zelf. Waardoor ik dus te weten kwam wie ooit dat toestel had gekocht. Een uitgebreide beschrijving is te vinden in ons RHT no. 1 Maart 1989.

Deze avond in ons radiocafé ging het dan ook over de Ducretet Modulateurs waarin een dubbelroosterlamp RM43 wordt gebruikt. Het meegebrachte toestel is de tweede in een serie van zes uitvoeringen, de Supermodula 2B.

Opvallend dat in de bijgeleverde brochure no 408 vermeld staat, dat alleen contant betaald kan worden. Het toestel is een frequentiewisselaar wat wil zeggen dat er middels een oscillator een hulptrilling wordt gebruikt. Om de uitdrukking modulator te verklaren verwijs ik naar de vorige caféavond waar werd gesproken over modulatiebrom veroorzaakt door spoelen met een ijzerkern. Die binnen het wisselend magnetisch veld van een voedingstrafo zijn geplaatst.

Als voorbeeld bovenstaande tekening, waar een buis met een hoogfrequent trilling wordt gestuurd. Tevens tegelijkertijd een bromspanning van 50 hertz waardoor het werkpunt heen en weer zwaait in de frequentie van de bromspanning. Zou de buis een lineaire karakterestiek bezitten dan zou dat geen verschil maken met de uitgangsspanning want de gemiddelde anodestroom blijft gelijk. Een buis met een dergelijke karakterestiek zou een zeldzaamheid zijn. De karakterstiek is eerder kwadratisch met gevolg een krom lopende lijn.

Als nu het werkpunt heen en weer zwaait zal ook de versterking in dat ritme mee variëren. Waardoor de anodestroom variëert in het ritme van de bromspanning. Het hoogfrequent wordt dus gemoduleerd met deze bromspanning. We noemen dit modulatie door de buis. Bij de modulatiebrom waren het een laagfrequent trilling en een hoogfrequent trilling en nu in deze Super Modula zijn het twee hoogfrequent trillingen. De ontvangstfrequentie en die van de hulposcillator om zo een constante frequentie op te wekken die verder versterkt kan worden. We noemen dat de middenfrequentie.

Het modulatieverschijnsel is een gevolg van de kromming van de Ia-Vg karakterestiek of ook wel genoemd de veranderlijke steilheid van de buis. Vergelijkbaar met gedeeltelijke gelijkrichting van de signalen waarbij de positieve en negatieve amplituden van de signalen van grootte verschillen, veroorzaakt door de kromming in de lampkarakteristiek, waarbij de laagfrequent modulatie behouden blijft van het antennesignaal. Men noemt de triode waarin dit proces plaatsvindt dan ook de eerste detector. Beide frequenties worden gelijkgericht en opgeteld of geschakeld zoals het ook wel wordt aangeduid door de technici die met moderne technieken vertrouwd zijn. Die dan opgeteld van beide toegevoerde frequenties andere signalen vormen. De waarde van de inductieve belasting middels een Tesla spoel in het anodecircuit bepaalt welke frequentie uiteindelijk wordt benut. Men kiest dan voor de verschilfrequentie. Men noemt dit additieve menging en de triode waarin dit gebeurt de modulatorbuis. Het toestel wordt dan ook een Radio Modulateur genoemd. De vraag is hoe laten we de steilheid variëren door de oscillatorspanning.

We zouden dit kunnen doen door de oscillatorspanning via een kleine condensator op het rooster van de ontvangst triode te brengen waarin de menging moet plaatsvinden. Echter de afstemkring is afgestemd op de stationsfrequentie en niet op die van de oscillatorfrequentie die bij deze Super Modula 60 kHz verschilt. Voor de oscillatorfrequentie is de afstemkring ver buiten de afstemming en is slechts een zeer lage weerstand en vormt voor het oscillatorsignaal een bijna kortsluiting.

Een oplossing zou zijn een koppelspoeltje aan de koude kant van de afstemkring. Een opmerkelijke vinding is om een dubbelroosterbuis te gebruiken. Het is in feite een triode met een extra ruimteladingsrooster bedoeld om met lage anode spanningen te kunnen werken. In deze schakeling wordt de oscillator geschakeld tussen de anode en het ruimteladingsrooster en het antennesignaal wordt geïnjecteerd op het tweede (stuurrooster). Aan de additieve menging verandert niets.

Dit in tegenstelling tot de latere multiplicative mengschakelingen middels meer roosterbuizen. Daar worden veelal de twee eerste roosters gebruikt voor de oscillator en na een schermrooster een rooster voor het antennesignaal. De oscillator variëert de steilheid van de buis en het antennesignaal zal hoewel met minder mate, dat nogmaals variëren waardoor er een vermenigvuldiging ontstaat. Bijvoorbeeld bij een AK1. Een nadeel is hier het grote aantal roosters met gevolg een behoorlijk grotere ruisfactor dan de additieve triodemenging welke laatste bij vooral zendamateurs en ontvangers voor speciale doeleinden de voorkeur verdient. Met andere woorden zo slecht is het oude modulator systeem nog niet!!

Belangrijk is wel om de anodespanning niet te hoog te kiezen, want hiermee vergroot je de roosterruimte en de kromme in de karakteristiek verschuift daarbij te ver naar links met gevolg dat men met een wat zwakke oscillator en niet al te sterk antennesignaal in het rechte deel van de karakteristiek terechtkomt en er geen gelijkrichting optreedt. De anodespanning moet minstens minder zijn dan 40 volt om een goed resultaat te verkrijgen.

Nadat de papieren zijn rondgedeeld waarop ook het schema is afgebeeld, is er toch een der aanwezigen die opmerkt dat er geen volumeregelaar aanwezig is.

Dat is juist opgemerkt, het is echter begrijpelijk beter om de versterking te verminderen door de gloeispanning te verlagen en daarmee gelijk de batterijontlading te verminderen. Een lege accu opladen thuis zonder een stopcontact is natuurlijk niet mogelijk. De enige mogelijkheid is de plaatselijke smid die ook herstellingen aan de dan nog weinig rond rijdende automobielen verricht en er een aggregaat op na houdt om accu's te kunnen laden. Een anodebatterij is trouwens ook nog een hele uitgaaf. Een radio liet men dan ook spelen als er echt geluisterd werd en niet zoals nu als dagelijkse achtergrondmuziek.

Echter bij het verlagen van de gloeistroom van de RM43 de modulateur wordt de oscillatorfrequentie meegetrokken en verlaagt ook een beetje. We  noemen dit het meetrekeffect of ook wel het inductie-effect. Door het toepassen van een klein condensatortje 2 à 4 pF tussen het eerste en tweede rooster is dit redelijk in de hand te houden. Meestal is deze condensator aangebracht op de buisvoet, in het toestel middels twee koperen stripjes die verstelbaar zijn. Na de Teslaspoel die is afgestemd op 60 kHz is er nog een trap met een wat breder afgestemde spoel, waarbij slechts de secundaire wordt afgestemd op de middenfrequentie. Boven de Teslaspoel is nog een draaibaar spoeltje aangebracht om te kunnen terugkoppelen en bedoeld voor ontvangst van morseseinen via onderbroken draaggolf type A1A.

De toegevoegde 2B achter de Super Modula duidt op tweemaal basse-frequence hetgeen betekent dat er nog tweemaal laagfrequent versterking wordt toegepast met gebruik van laagfrequent trafo's.

Onder op het front zijn twee luidsprekeraansluitingen waarmee zowel op 4 of op 5 lampen geluisterd kan worden. Zowel de antenne-afstemming en oscillatorafstemming zijn twee afzonderlijke variabele condensatoren. Men kan dus met de oscillator boven en onder afstemmen om de juiste verschilfrequentie te verkrijgen met het antennesignaal. Dat kan in sommige gevallen gunstig zijn als er een spiegelfrequentie voor storing zorgt. Men kan dan de oscillator als deze boven staat afgestemd dan naar een onder afstemming verdraaien. Zoals ook in de bijbehorende documentatie wordt vermeld dat men die instelling moet zoeken waarbij zuivere ontvangst hoorbaar is. Natuurlijk moest het toestel in het café beproeft worden.

Met de daarbij behorende Ducretet raamantenne en luidspreker, waarbij als voedingsbatterijen werden gebruikt om niet vals te spelen door aarding via een door het net gevoede hoogspanning, werd het toestel aangezet.

Zou het een station kunnen ontvangen en laten horen in deze afgeschermde ruimte waar menig toestel al heeft gezwegen en geen kik wilde geven.

Ook hier moeilijk maar dan toch luid een duidelijk schalt er muziek uit het luidsprekerkastje met de twee luidsprekertjes in serie en een uitgangstrafo 16 / 14000 ohm aanpassing.

Ongelooflijk welk een kwalitatief toestel deze Ducretet, werkelijk een klasse apart!! Natuurlijk toch even de bodemplaat er onderuit om de degelijk afgewerkte bedrading te bewonderen. Een dergelijk gebouwd toestel zou tegenwoordig onbetaalbaar zijn, is al gauw de opmerking die ik te horen krijg.

Het toestel ziet er trouwens nog als nieuw uit. Wat het toestel heeft beleefd na de inlevering alvorens het uiteindelijk in mijn handen terecht kwam zal ik wel nooit te weten komen, wel dat het met zorg is behandeld en er is inwendig niets mee gebeurd. Geen schroef, boutje of moertje heeft angstige avonturen beleeft met een tang of schroevendraaier. Het is alsof het jaren netjes is weggezet zonder er iets mee te doen. Het ziet er nog uit alsof zojuist uit de fabriek komt.

Het toestel kan ook op een antenne spelen. De kortsluit stekker in het toestel dat in de antennespoelvoet is gestoken moet dan vervangen worden door een antennespoel.

Duidelijk te zien in onderstaande foto de kortsluitstekker voor raamantenne gebruik. Nu is raamontvangst aan te raden vanwege uitstraling van het oscillatorsignaal bij gebruik van de antennespoel hinderlijk kan zijn voor anderen. Voor middengolf is voor de oscillator een spoel 48R en langegolf een 110R. Antennespoelen voor middengolf een 40 T en vervolgens oplopend naar groter windingtal naar langegolf. Er zijn dus meer antennespoelen in verband met de antennelengte.

Na de demonstratie is er nog lang over gesproken en werden veel vragen gesteld. Niet alleen over dit toestel maar ook over additieve menging werd langdurig van gedachten gewisseld.

Natuurlijk kwam ook conversiesteilheid ter sprake die een andere waarde heeft dan de normale opgegeven steilheid van de lamp zelf. Conversie steilheid = Ia (mf) / Vg (hf ). De conversiesteilheid hangt af van de grootte van de spanning die de oscillator produceert. Het is ook moeilijk deze spanning over de gehele band constant te houden, daar het opgewekte hoogfrequentsignaal varieert als we de frequentie veranderen met verdraaien van de modulation condensator op het front. De mate van terugkoppelen wordt beïnvloed door de kringstroom in de oscillatorspoel waaraan deze condensator parallel is verbonden. Zo zal dan ook boven of onder afstemming van de oscillator een verschil in geluidsniveau weergeven.

In het blad France Radio op bladzijde 1438 beschrijft Léon de la Sarte een vergelijkend onderzoek tussen de Supermodula 5 /2B à 695 francs en de de Radiomodulateur type 5 à 1600 francs. Beide prijzen zijn (nu) dus zonder lampen, spoelen, accu, luidspreker enzovoort. De radiomodulateur verschilt schematisch weinig met die van de supermodula. Wel een wat luxere kast, alhoewel smaken verschillen. En heeft  drie gloeistroomregelaars en een bandschakelaar. Het prijsverschil is opmerkelijk!!

Echter de ontvangstmogelijkheden ontlopen elkaar niet zoveel. Zoals we lezen aan het eind van artikel: "De resultaten van ons onderzoek waren zeer bevredigend. Wij durven te schrijven dat deze super modula evenals de Radio Modulateur beantwoordt aan de gestelde eisen en met beide gemakkelijk het gewenste station ontvangen kan worden."

Piet van Schagen.