Verslagen Radiocafé

Lezing 10 december 2019: Een bizarre reparatie

Een lezing ter afsluiting van het jaar 2019. Drukbezocht en dit keer in een andere zaal. Wat aan de krappe kant om het grote aantal bezoekers een plaats te garanderen. Ik had zelf nauwelijks enige ruimte om enige demonstratie te kunnen houden. Het is een radiocafé en daarom toch een radio meegebracht. Een bekend klein Amerikaans toestel, een RCA Victor.

In 1975 door mij gekocht in Canada op een Garage Sale voor 5 Dollar (zie het radiocaféverslag van 18 okt 2011). Mijn eerste radio, was het daarbij maar gebleven. De radio zou ook verder geen rol spelen in de voordracht. Het is de laatste lezing van het jaar en het lijkt mij leuker dit keer wat anders te vertellen. Vandaar de titel: "Een bizarre reparatie!"

Het zal zo rond 1960 zijn geweest dat een pasgetrouwd stel een woning kreeg toegewezen in Amsterdam-West. Waarschijnlijk met medewerking van de jonge man zijn baas. Het was in die tijd bijna onmogelijk een woning te krijgen. Veel repatrianten uit Nederlands-Indië hadden voorrang en ook andere vreemdelingen kregen eerder een woning toegewezen. Er is eigenlijk nog niet veel veranderd.

De jongelui waren dan ook erg blij toch een huurhuis gekregen te hebben. Een woning moet begrijpelijk aangekleed worden, als eerste gordijnen en vloerbedekking. Zij had graag een totaaltapijt in gedachte zoals dat in advertenties werd aangeprezen. JABO heette het en dat zag er leuk uit. De woon- en slaapkamer werden ervan voorzien. De prijs veel mee en het werd ook nog gratis gelegd. Na drie dagen zat zij echter wat somber naar de grond kijkend op de rand van haar bed. Haar man vroeg wat eraan scheelde. Waarop zij zei: “Thuis hadden wij zeil op de grond met vloerkleden, elke week werden de vloerkleden buiten uitgeklopt en dan kwam er een hoop stof uit. Nu blijft het stof bij ons op de grond liggen. Vegen zal niet veel helpen”.

Maar haar man wist daar wel een oplossing voor en zei: “Wij hebben een stofzuiger nodig”. De volgende dag gingen ze samen de stad in om naar de bekende zaak AURORA Kontakt te gaan; Vijzelstraat 27, tegenover de Munttoren. Zij hadden daar ook wat verlichtingsmateriaal gekocht voor de woning en vonden het een betrouwbare zaak. Een daar werkende wat oudere verkoper vroeg beleefd wat zij zochten. Een stofzuiger, de man knikte begrijpelijk en vroeg: “Heeft u vloerbedekking? Zo ja dan raad ik u aan een met wat krachtige zuigkracht aan te schaffen.”

Bijvoorbeeld deze Electrolux een schitterend slee-model. Het prijskaartje van 159 gulden deed ze wel even schrikken. Waarop de man vroeg: “Waarom een krachtige stofzuiger?” “Kijk”; zei de verkoper, “Het is, zover ik begrijp, hoogpolig tapijt en bacteriën, huisstofmijten en andere voor ons mensen onzichtbaar levende enge wezens zitten diep in het tapijt. Met een zwakke stofzuiger haal je wel wat bovenliggend stof weg maar juist die beestjes houden zich vast aan de haren van het tapijt.”

Met deze uitleg was het voor haar al beslist, het moest een krachtige stofzuiger zijn, de prijs daar kwamen ze wel overheen. Het zou een snelle koop zijn geweest, als haar man niet had gevraagd aan de verkoper: “Waarom is de een krachtiger dan de andere? Zit er dan een grotere vin in of ventilator in gemonteerd?”

De verkoper schoot in de lach en antwoordde “U bedoelt een propeller, neem ik aan? Nee, die blazen wind en dat zou stof verplaatsen betekenen. Wij willen juist zuigen en dat kan door te zorgen voor vacuüm, met gevolg dat er lucht door de slang gezogen wordt ten gevolge van de luchtdruk van buiten de stofzuiger die 1 atmosfeer bedraagt. We doen dit met een centrifugaal draaiende schoep.

Twee aluminium schijven met een diameter van 15 cm, waarvan een vastgezet kan worden op de motoras en de andere in het midden een grotere opening heeft om lucht door te kunnen laten. Deze hebben een tussenafstand van 1 cm en daartussen gemonteerd, gebogen bladen in een berekende wiskundige vorm die voor de juiste luchtwerveling zorgt.

Deze draaiende schoep wordt gemonteerd tussen twee dezelfde schoepen die niet meedraaien. Hiermee kan ongeveer 20 liter lucht per seconde verplaatst worden. Deze Electrolux stofzuiger heeft twee draaiende schoepen en kan hiermee niet twee keer zoveel lucht verplaatsen omdat er al redelijk vacuüm gezogen is, maar we komen toch aan een krachtige 30 liter lucht per seconde dat deze stofzuiger opzuigt”.

De man knikte begrijpelijk en vroeg: “Wat voor motor wordt er gebruikt? De verkoper wist daar ook uitgebreid over te vertellen. Een wisselstroom seriemotor met een gewikkeld trommelanker.”

“Oh”, antwoordde de man: “Met koolborstels en een collector” “Ja dat klopt”, sprak de verkoper, “Alhoewel, collector is een naam voor een dynamo, bij een motor noemen we het een commutator. Het woord borstel is nog van vroeger toen er koperen borstels werden gebruikt. Kool is echter beter omdat het bij warm worden geen verhoogde weerstand krijgt.

Reden dat men ook in radio-apparaten koolweerstanden gebruikt. Men noemt het een seriemotor omdat de stator spoelen in serie staan met de ankerwikkeling.  De koolborstels staan haaks op de magneetstromen van de vaste statorspoelen. Tijdens het draaien van het anker wordt de magneetstroom meegetrokken. Om een goede commutatie te verkrijgen, moeten de borstels in de draairichting iets worden verschoven.

In de fabriek worden ze in de juiste stand gezet om de motor zo geluidloos te laten draaien. Vergelijk het met de voor en na ontsteking van een verbrandingsmotor. De snelheid van een seriemotor is afhankelijk van de belasting. Al direct bij het aanzetten kan de seriemotor een sterk koppel ontwikkelen. Een shuntmotor daarentegen zal bij wisselende belasting niet snel veranderen. Bij veldverzwakking van de magneetwikkeling zal het aantal omwentelingen van het anker groter worden. Bij onverwachte onderbreking van het magneetveld zal de snelheid toenemen er wordt geen tegen-EMK opgewekt, de ankerstroom stijgt en de motor slaat op hol.

Gebeurt dat, dan snel een schuilplaats zoeken en hopen dat het goed afloopt. Bij een seriemotor kan dat niet daar dan de gehele stroomkring wordt onderbroken. Sluiten we met de hand de zuigmond van de slang dicht dan gaat de motor ook harder draaien omdat de ronddraaiende schoep geen tegenstand meer ondervindt als het maximum vacuüm is bereikt.”

Al pratende had de verkoper de stofzuiger aangesloten en aangezet. Wat kleine stukjes papier zoog hij op om te laten zien met wat voor gemak deze machine zijn werk deed.
“Dan nog een belangrijk detail, de motor loopt op kogellagers en niet zoals goedkope merken in glijlagers van brons die geregeld smering nodig hebben.”

De koop werd gesloten en de luxe stofzuiger ging mee naar huis. Wel een forse uitgave, maar zeker nodig om het huis goed stofvrij te houden. Eenmaal thuis werd gelijk het Jabo tapijt gezogen het werkte perfect. ‘s Avonds kwamen de ouders van de vrouw langs om het wonder te bekijken. Ook zij waren enthousiast na het zien van een stofzuigdemonstratie.

Tijdens de koffie liet de vader weten dat vanavond weer een deel van Paul Vlaanderen wordt uitgezonden op de radio. “Jammer dat je nog geen radio hebt. Ik weet dat je daar graag naar luistert en nu had ik nog op zolder een oud toestel staan die het nog goed doet.”
Nou daar keek de jonge man van op: “En die heeft u meegenomen?“ “Ja, hij staat nog in de auto hier voor de deur.” Ze haasten zich naar beneden om het apparaat op te halen.

Een Philips 2534 in een bruin metalen kast en een bijhorende luidspreker. Het apparaat werd gelijk aangesloten en met een wonderlijke binnen antenne een soort veer die op de juiste lengte uitgetrokken kan worden, was Hilversum te ontvangen. “Een ding waar je op moet letten”; sprak vader; “Dat is de stekker die is aan een zijde wit en die moet altijd aan de bovenzijde zijn als de stekker in het stopcontact wordt gestoken. Het toestel heeft geen aan-uit schakelaar dus in en uitschakelen geschiedt met de stekker.” Die avond heeft de familie onder het genot van een bak koffie en gebakje het hoorspel kunnen volgen.

Een paar dagen later, het zal op een donderdag geweest zijn, gebeurde er iets vervelends. Haar man had een vrije dag en bleef nog even uitslapen, maar schrok wakker van een luide gil van zijn vrouw. Zij was wat vroeger opgestaan om nog even gauw de kamer te stofzuigen. De radio stond aan om na de reclameboodschappen de nieuwsberichten te kunnen horen. De man sprong uit bed en stormde gehaast de huiskamer in, waar hij zijn vrouw nog na rillend in een leunstoel zag zitten.

Ze vertelde een vreselijke schok van de stofzuiger gekregen te hebben. Het leek de man onwaarschijnlijk maar uit voorzorg trok hij de stekker uit het stopcontact. Zijn vrouw vertelde nadat ze enigszins van de schrik was bekomen, dat de stofzuiger een levensgevaarlijk ding blijkt te zijn. “Ik had wel dood kunnen zijn!”

De man belde gelijk naar de zaak waar ze de Electrolux hadden gekocht. De man trof het, hij kreeg de verkoper aan de lijn die hen had geholpen. Die geloofde niet dat de stofzuiger de oorzaak zou zijn en hij moest toch even in de buurt zijn en beloofde even langs te komen. Even later stond de man al aan de deur, hij had een gereedschapstas meegenomen voor het geval dat het nodig zou zijn. Hij stak de stekker van de Electrolux weer in het stopcontact, de vrouw deed uit voorzorg een stap achteruit. De man hield een soort potlood tegen de stofzuiger op enkele plaatsen, erg geheimzinnig leek dat.

Hij vertelde dat mocht er spanning op metalen delen van de stofzuiger staat dan gaat er een rood neonlampje branden. “Misschien op de stang?“: zei de man. Maar dat was onmogelijk volgens de verkoper, vanwege de verbinding met de machine middels en rubberen slang. De verkoper vroeg nu aan de vrouw; “Weet u nog wanneer het gebeurde?““Ik wilde het nieuws horen boven het geluid van de stofzuiger uit  en toen heb ik de radio wat harder gezet.”

De man keek in de richting waar de radio staat en zei: “Dat is wel een heel erg oud apparaat.” Liep er heen en hield het wonderlijke potlood met neonlampje tegen de ijzeren kast. Dat brandde gelijk fel. Op het ijzeren huis van de radio stond de volle spanning van 220 volt. Dus niet de stofzuiger maar de radio is de schuldige. “Het leek mij ook al ver gezocht dat het de stofzuiger zou zijn.”; zei de verkoper. “Het heeft een KEMA-keur wat wil zeggen gecontroleerd op veiligheid.

Trouwens er wordt geen randaarde stekker gebruikt zodat er geen aardcontact kan zijn. Ten overvloede de isolerende rubber slang, weliswaar inwendig versterkt met een lange veer, maar die maakt verder nergens contact mee. Daar is goed over nagedacht. Met het aanraken van de radio kon er dan ook geen volle stroom lopen door uw lichaam, maar er is wel een statische schok merkbaar. Had u bij voorbeeld met u andere hand de radiator van de verwarming gelijktijdig aangeraakt dan was de kans op een dodelijk schok groot geweest”.

De vrouw antwoordde dat ze de stekker van de radio goed in het stopcontact had gedaan zoals dat zou moeten volgens haar vader. De stekker heeft twee kleuren wit en bruin. De witte zijde moet altijd naar boven wijzen. De verkoper keek bedenkelijk en zei: “Er moet iets met de radio zijn gebeurd waardoor een ader van het netsnoer contact maakt met het chassis. Een stopcontact heeft twee aansluitingen waarvan één de stroomdraad is en de andere de nulleiding. Deze laatste is in de centrale geaard. Tussen beide punten staat een spanning van 220 volt.”

De verkoper liet het zien met het wonderlijke potloodachtige apparaat met neonlampje, dat hij in de gaatjes van het stopcontact stak, bij één gaatje brandde de lamp en bij het andere, zijnde de nul niet. Door nu de stekker zo in het stopcontact te steken dat de draad die sluiting maakt inwendig in de radio in de nulaansluiting komt, dan is er niets aan de hand. Men heeft de stekker aan een zijde wit gemaakt om zich niet vergissen. Dit stopcontact is waarschijnlijk inwendig anders aangesloten dan daar waar het toestel eerder is gebruikt. Hij draaide de stekker om met de witte zijde naar beneden en liet zien dat er nu geen spanning op de kast stond. De vrouw nu wat bijgekomen van de schril: “Ja, u heeft gelijk, wij hebben het toestel van mijn vader gekregen”.

De radio speelde weer maar de verkoper liet weten dat hij toch even vrijblijvend wilde onderzoeken wat er aan het toestel mankeert. Stel dat er wat ernstigs zou gebeuren en men zou weten dat de technicus van de firma Aurora ervan af weet, leek hem niet zo handig.
Dat begrepen zij en gaven toestemming de storing te lokaliseren.

Het toestel werd ontdaan van het loszittende deksel en op zijn kop gezet door de verkoper, die een tas met gereedschap bij zich had vanwege een eerdere reparatie aan een tv-toestel. De bodemplaat bleek gemakkelijk te verwijderen en nu was de bedrading te zien. Het netsnoer bleek niet verbonden met de primaire van de voeding trafo maar verdween ergens tussen de drukke aanwezige bedrading. De primaire van de trafo bleek na doormeten onderbroken. De draden van het netsnoer volgend, bleek dat deze verbonden waren met één van de anode van de gelijkrichtlamp 506 en de andere draad verbonden aan een aansluiting van een smoorspoel die verbonden is met het midden van de hoogspanningswikkeling.

Met andere woorden verbonden met de halve hoogspanning secundaire van de trafo en wel over één helft van deze hoogspanning die ongeveer tweemaal ongeveer 250 volt bedraagt. De middenaftakking van deze dubbele wikkeling is via een smoorspoel en twee weerstanden van respectievelijk 200 en 35 Ohm verbonden met de minleiding. Dat is tevens de aardaansluiting van de schakeling. Waarmee ook de metalen kast verbonden is. De trafo zal het echter moeilijk hebben omdat ook de beide laagspanning wikkelingen van vier volt die 3,15 ampère moeten leveren zorgen voor een extra stroomverhoging in de hoogspanningswikkeling.

De draaddoorsnede is daarvoor te klein en de trafo zal daardoor warm worden en na langdurig spelen van de radio oververhit raken. Tevens is er geen scheiding met de netspanning. Begrijpelijk is nu de witte aanduiding op de stekker, maar het is een ongelooflijke knoeireparatie, uitgevoerd door een totaal ondeskundig iemand. Het advies van de verkoper was dan ook dit toestel niet meer te gebruiken om risico te voorkomen dat iemand het leven laat!

Dat was begrijpelijk een bittere teleurstelling, Maar de verkoper wilde hen toch te gemoed komen en liet weten dat men bij Aurora een enkele keer ook wel eens een radio inruilt en hij kon zorgen voor een tweedehands goed spelende Philips 525A voor een gering bedrag. Als ze in de boekhouding maar een bon hebben waar een bedrag op staat. Ze moesten maar even naar de zaak komen van de week, dan staat dat toestel voor jullie klaar om meegenomen te worden. Zo waren ze toch nog goed geholpen en ze bedankten de verkoper hartelijk voor zijn goedwillende medewerking.

Piet van Schagen. TC  NVHR