Verslagen Radiocafé: Piet v. Sch. op tournee

14 december 2015: de Zwitserse Hasler Machine

Al maanden tevoren was deze oudejaarsafsluiting in Goutum afgesproken.
Wel had ik laten weten, als het weer het toelaat, een tocht over de Afsluitdijk met sneeuwbuien en gladheid lijkt mij niet zo verstandig.

Na overleg werd besloten een voordracht te houden over Samuel Morse en daarbij ter demonstratie een werkende vonkenzender. In de pauze voor de aanwezigen een sjoelwedstrijd met interessant prijzen. Dat bleken achteraf gehaktballen te zijn met een afmeting van een Edammer kaas.

Na deze vermakelijkheid een demonstratie met een werkende morseschrijver uit 1875, waarbij men zelf de seinsleutel mag bedienen en op de papierband kan zien hoe zijn morseschrift er in werkelijkheid uitziet. Het zou voor een enkeling misschien de bevestiging zijn waarom hij nooit antwoord krijgt op zijn verzonden berichten. Met andere woorden het kon wel eens een leuke avond worden.

Het betekent wel, dat ik in verband met de lezing over de reis van 21 dagen die Samuel Morse maakte met de Sully, het Tolschip in 1832, mij moest verdiepen in zeestromingen en veranderlijke windrichtingen om uit te leggen waarom niet rechtstreeks de oceaan overgestoken kan worden. Daarbij zorgen om voorbereid te zijn op eventueel gestelde vragen over de dwarsgetuigde driemaster, die Friezen schaatsen niet alleen maar zijn ook bekwame zeilers. Iets wat je van een Amsterdammer, geboren in de Pijp nauwelijks kan verwachten, alhoewel ik als kind zijnde wel met een speelgoed zeilbootje in de vijver van het Sarphatiepark heb gespeeld. Een bootje dat trouwens daar in de vijver na een windvlaag ten onder is gegaan en moeder mijn tranen heeft moeten drogen.

Met andere woorden enige studie was wel nodig voor deze avond. Al een week te voren werden mij e-mails toegezonden met de vraag of ik wel zou komen in verband met te verwachten slechte weer. Ach voor een avondje heen en weer rijden misschien toch iets om over na te denken maar het heeft ons niet weerhouden om naar Goutum te gaan. Al eerder waren we daar met een lezing en daar hebben wij prettige herinneringen aan over gehouden.

Vok Keijsper nam zijn Tomtom mee en met mijn 27 jaar oude Volvo zijn wij richting Friesland vertrokken. Vok vroeg nog aan mij: "Hebben we alles bij ons?"; waarop ik zei: “Er kan ons niets gebeuren!” Dat viel toch tegen, want op de Afsluitdijk waren beide sluizen, zowel aan het begin en die aan het eind in onderhoud waarbij slechts een rijstrook beschikbaar bleek te zijn en tot overmaat van ramp stond de brug bij Zurich open. Opvallend hoe langzaam schepen kunnen varen.

Na geruime tijd konden wij verder, linksaf richting Franeker en daar begon de ellende. De Tomtom gaf aan rechts af te moeten, maar die weg bleek verdwenen even verder zagen we een zijweg die rechtsaf ging maar dat was maar een heel smal modderig weggetje. Zo smal dat ik in twee bermen tegelijk reed, wetende dat ik per wiel ruim 400 kilo druk uitoefen was dat een beangstigend gevoel. Een weg waar zelfs een boer met een tractor nee tegen zou zeggen. Maar goed ook, want op een tegenligger zaten we nu zeker niet te wachten. “Het zal ons toch gebeuren dat je hier pech krijg”; zei Vok.  Ik antwoordde hem: “Geen zorgen maken, als het mis gaat bel ik de wegenwacht en die brengt ons wel waar we zijn moeten, desnoods naar huis. Ik heb dat al eerder meegemaakt.”

In de verte zag ik auto’s op een weg waar wij naar toe bleken te rijden. Vok stelde mij gerust de Tomtom geeft aan dat we steeds dichter bij komen. Gelukkig we kwamen uiteindelijk op een verharde weg terecht Nog vier kilometer en dan gelukkig bij een volgende kruising daar stond een bord met de aanwijzing Goutum. We waren toch nog op tijd, ingang van de parkeerplaats is om de kerk. Daar kunnen zeker zo’n zeventig auto’s staan en er was zelfs nog een plek vrij. Wat al aangaf dat het wel eens druk zou kunnen zijn. Hartelijk werden we ontvangen, het zag er gezellig uit en alle zitplaatsen waren bezet zodat er leden moesten staan. Snel hebben we de apparatuur geplaatst en aangesloten zodat we konden beginnen. Maar eerst had de voorzitter Henk Dekker (PA3FHZ) het woord, die de gebruikelijke mededelingen doornam, de rondvraag behandelde en nadat namens het bestuur de aanwezigen een goed uiteinde en een voorspoedig 2016 was toegewenst, mocht ik beginnen met de lezing. Als eerste ter waarschuwing het bord.

De aanwezigen er op gewezen wat er allemaal zou kunnen gebeuren. Mensen met pacemakers graag achter in de zaal plaatsnemen. GMS-telefoons  opbergen. In ieder geval niet daarmee in de buurt van de antenne komen om foto’s te maken. Want de straling is enorm. Het kan gebeuren, met kiezen die door de tandarts zijn gevuld, met amalgaan, dat deze het uitgezonden signaal detecteren waarbij men klanken uitstoot overeenkomend met de morse modulatie. Bekend als ‘dah dih dah…’ Vervelend maar door de mond iets open te houden heeft u daar verder geen last van. De met een spoel van 70 μH afgestemde antenne aanraken, als er wordt gesleuteld mag, het is 16 kV met een frequentie 2,5 MHz, we staan echter niet in voor de gevolgen. Zover is het echter nog niet, we gaan eerst beginnen met het verhaal over Samuel Morse en wat er op het zeilschip de Sully gebeurde tijdens de reis in 1832 naar New York.
Opmerking: het uitgebreide verhaal hierover kunt u terug vinden in het radiocaféverslag van 23 augustus 2011.

Belangrijk is het gesprek geweest aan de tafel van kapitein Pell waar dr. G. Jackson vertelt dat de geleerde Joseph Henry een elektrische stroom door een anderhalve kilometer lange geleider had weten te sturen. Een daaraan verbonden elektromagneet kon zelfs bekrachtigd worden. Als de volgende morgen Morse aan dek komt hoort hij op het voordek lachen en applaudisseren. Dr. Jackson laat daar enkele goocheltrucs zien aan een aantal passagiers waaronder ook enkele dames. Juist als ook Morse plaatsneemt in de groep haalt Jackson een met elektradraad omwikkeld hoefijzer te voorschijn en sluit dat aan op een 2 volts  element.

Enige op de tafel uitgestrooide spijkers springen op en blijven aan het hoefijzer hangen. Bij het onderbreken van de stroom vallen zij weer terug op tafel. Voor die tijd een onbegrijpelijk wonder, als zelfs een grote sleutel aangetrokken kan worden door het gemagnetiseerde hoefijzer wordt er luid geklapt. Dit gebeuren brengt Morse op het idee om op deze wijze berichten over te kunnen brengen.

Hij trekt zich terug in zijn hut en de resterende dagen van de reis is hij nauwelijks meer gezien. Op de Sully wordt door hem het morseschrift geboren. Een hoofdstuk uit de bijbel wordt gebruikt om te noteren hoe vaak letters in het verhaal voorkomen. Het morseschrift dat hij ontwikkelt bestaat uit punten en strepen. De meest voorkomende E is een punt de T is  een streep, verder worden het combinaties van punten en strepen tot een maximum van vier tekens.

Als Samuel Morse bij aankomst in New York het schip verlaat en kaptein Pell de hand schudt zegt hij: “Well Captain, should you hear of the Telegraph of these days as a wonder of the world. Remember the discovery was made on the goodship Sully!”
Het morseschrift zal de lezers wel bekend zijn neem ik aan.

Het wordt echter tijd om de vonkzender te demonstreren. Gegevens over deze zender zijn terug te vinden in het radiocaféverslag van 6 oktober 2009.  Deze zender is al vele malen gebruikt voor voordrachten, zoals in het BTTF programma van de VERON waar mee wij PA7ZEE en ikzelf  PA3HDY vele locaties van de zendamateur verenigingen hebben bezocht. Er zijn zelfs verbindingen mee gemaakt. Dan wel met een aangepaste grote antenne.

Met een klein opwindradiootje, bestemd voor gebieden waar geen batterijen te koop zijn en slechts zonlicht kan zorgen voor de benodigde energie en als dat ook niet gaat een inwendige dynamo waarmee een condensator opgeladen kan worden, door aan een slinger te draaien. Het blijft dan zelfs nog tamelijk lang spelen. Hiermee laat ik horen terwijl ik de seinsleutel bedien en de vonkbrug die nu heerlijk ozon lucht verspreid dat deze zender ook echt werkt. Deze werking wordt op het bord uitgelegd voor de aanwezigen. De zender werkt op een frequentie van 2,14 MHz dat is 140 meter in de middengolf band. De antenne is afgestemd met een in serie geschakelde spoel van 70 µH en het bereik zal dus redelijk zijn.

Een van de bestuursleden  secretaris Peter Wijbenga PE1CDA nieuwsgierig of ook werkelijk hiermee afstanden overbrugd kunnen worden geef ik het radiootje met de woorden kijk maar hoe ver u komt. Ik blijf ondertussen aldoor CQ sleutelen en wat losse zinnen. Zoals hoort u mij, is het signaal sterk genoeg…. Na een poos komt hij terug met de woorden: “Ik was al ver voorbij de kerk en het signaal was nog even sterk”. Het hoorbare signaal van ongeveer 60 hertz wordt veroorzaakt door de onderbreker (de Heefsche hamer) van de gebruikte T-Ford bobine.

De schel is uitgevonden in 1832 en dat onderbrekerprincipe wordt ook op de T-Ford bobine gebruikt. De wikkelverhouding tussen de primaire en secundaire is 1 / 2600 met zes volt gelijkspanning aansturing is dat dus 15.600 volt wat bij het onderbreken nog zelfs hoger uitkomt.

Als de condensator van 150 pF in dit geval een Leidsche fles uitvoering tot deze spanning is opgeladen springt een vonk over in de vonkenbrug en er ontstaat een moment ionisatie, waardoor de middels de spoel van 40 µH even een stroomslingering plaats vindt in een frequentie van  2,14 MHz.  Het antennevermogen is plus/minus 1 Watt  (½ x C x V2 x f ).
Waarbij C in Farad,  V in het kwadraat en f de toonfrequentie van 60 hertz.

Het wordt tijd voor de pauze en voor de sjoelwedstrijden. Twee sjoelbakken staan klaar om gebruikt te worden. Wie gaat er straks met de hoofdprijs vandoor? Drie gehaktballen van een kilo! Haast niet te geloven dat dit waar is, maar je weet maar nooit. Voor mij tijd om even richting de toiletten te gaan. Als ik terugkom vraagt men mij om ook een spel te spelen. Het is zeker niet iets wat ik dagelijks doe, maar ik wil de vriendelijke mensen niet teleur stellen. Het valt niet mee de houten ronde blokjes in de volgens mij te krappe openingen schuiven. Toch lukt het redelijk dacht ik. Weer terug in de zaal maak ik de morseschrijver gereed voor de volgende proef met het sleutelen. De Hasler&Escher morseschrijver uit 1875 is een Zwitserse machine gebruikt in het militaire leger.

Deze is voorzien van diverse fijninstellingen om zelfs zeer zwakke signalen te kunnen ontvangen. Tevens extra schakelcontacten om als tussen station te kunnen bedienen.
Hier de foto van de fijnregeling.

De bijbehorende seinsleutels heb ik er bij, een met vijf aansluitingen met een extra maak contact en een met drie aansluitingen.

Deze laatste heb ik verbonden via een 2 volts element met de machine. De inktrol nat gemaakt met drukinkt met de waarschuwing pas op want het is nauwelijks te verwijderen als je er aan komt. Laat staan als je dan ook je handen aan je broek afveegt wat mij natuurlijk thuis al overkwam.

De machine werd met bewondering bekeken en de papierband liep geruisloos er door heen als was het een filmprojector. Enkele waagden om wat te sleutelen en het schrift op de papierband viel voor de meeste seinende amateurs best mee. Een bijzondere leuke avond waarbij wij Vok en ik een leuke presentje kregen in de vorm van een mandje met lekkers voor bij de kerstboom.

Tot mijn verwondering kreeg ik van de leiding van het dorpshuis Ien en Mien als dank voor de lezing een gehaktbal van een kilo. Met plezier denken wij beide aan deze gezellige avond terug. De terugreis begon zoals verwacht moeilijk door werkzaamheden rond Leeuwarden. Eindelijk zagen we een bord Sint Anna Parochie waaruit ik begreep dat we de ander kant op moeten. Na een paar kilometer kwamen we gelukkig terecht op de weg richting Harlingen.  Tegen twaalven arriveerden wij weer in Alkmaar.

Piet van Schagen 73 PA3HDY