Dit keer samen met Vok Keijsper op locatie in Purmerend, afdeling A56 Waterland. Na de VARA-serie “de Strijd”, waarbij in deel vijf ook de Varadyne-radio in beeld kwam, kwamen er snel verzoeken binnen hierover een lezing te verzorgen. Het zaaltje in de Vrouwenzandstraat 157 werd dan ook druk bezocht door meer dan dertig zendamateurs die dit wondertoestel wel eens van dicht bij wilden bekijken.

In 1931 waren er al de diverse radio-omroepen, maar om een radio aan te schaffen was dat zeker voor een arbeider vrijwel niet te betalen. Zonder luisteraars blijf je maar een kleine omroep, vandaar dat de omroepverenigingen zelfbouw radio’s lieten ontwerpen die hun leden zelf konden bouwen. De VARA kwam met een zelfbouwtoestel dat zelfs een vijftien jarige handige jongen in elkaar kon zetten. Het was de heer van Looi die contact opnam met de radio-onderdelen handel Nijkerk’s Radio N.V. in de Warmoesstraat 94 in Amsterdam.

Een importeur van PILOT en Splendid onderdelen. Samen met de daar werkende ingenieur, Rodriques de Miranda, werd bekeken of een eerder  door de firma ontworpen toestel met een gemeenschappelijk LEWCOS spoelblok zodanig vereenvoudigd zou kunnen worden dat op eenvoudige wijze een radio gemaakt zou kunnen worden. Deze Polidyne werd als het ware uitgekleed.

Het spoelblok werd vervangen door een compleet hoogfrequent deel met antenne- en detectorspoel plus de lampvoet voor de in die tijd moderne E442 lamp.

Een zogenoemde schermroosterlamp, hierbij is het tweede rooster als een compleet scherm om het rooster geplaatst de onderzijde hiervan is  geplaatst in een ronde plaat. De lamp kan nu door een rond gat geplaatst worden van een aluminium scherm, waardoor het rooster zich in het antennedeel bevindt en de plaat in de detectorsectie.

Een totale afscherming dus. Ter voorbeeld werd aan de aanwezigen een demonstratie model getoond waarin een defecte E442 zonder glas, hiermee is goed te zien wat de bedoeling is.

De bouw van deze complete unit werd  uitbesteed aan de firma LEKO in Utrecht. Met enige genummerde aansluitschroeven kon men de variabele condensatoren verbinden, de terugkoppeling, detector en de diverse benodigde spanningen.

In feite is deze unit het hart van het toestel en het belangrijkste onderdeel waarbij het fout zou kunnen gaan, als men dat zelf in elkaar zou moeten zetten. Voor diegene die er toch tegen opzagen om zelf thuis het toestel te bouwen werden er avonden georganiseerd waar men samen onder technisch bekwaam toezicht de radio in elkaar kon zetten.
Dat duurde wel een paar avonden, maar dat waren dan ook wel ook weer gezellige bijeenkomsten en nog leerzaam ook. Men kon ook nog kiezen tussen het gelijkstroom- of wisselstroomtoestel. Het eerste was eenvoudiger omdat daar in de voeding ontbrak, maar dat betekende wel ouderwets werken met een accu en batterijen.

De meeste kozen dan ook voor het wisselstroom toestel met de Splendid junior combinatie. Dat is een transformator en smoorspoel samen in een behuizing. Er komt daar nog wel een gelijkrichtlamp bij de 373 en twee blokcondensatoren van ieder 4 µF. Speciaal voor de Varadyne waren die samen met nog twee van ieder 2 µF in een behuizing samen gebracht.

De benodigde vier weerstanden in het schema zijn "spaghetti-weerstanden". Weerstanddraad gewonden op een geïsoleerde binnenader met aan de einden een schroefoog. Deze zijn buigzaam en gemakkelijk te monteren. De frontplaat kon besteld worden, voorgeboord, maar ook zonder gaten, dit laatste als men onderdelen van een sloopradio wilde gebruiken. Ook waren deze platen met en zonder VARA-logo verkrijgbaar. Stel je bent katholiek en je hebt een Varadyne-toestel en de pastoor komt op een zondag langs. De kwaliteit van het toestel is zo goed dat vrijwel iedereen zo’n toestel zou willen bezitten.

We spreken wel van draadloze ontvangst, maar er komen nog heel wat draden aan te pas. Te beginnen het netsnoer, waar is het stopcontact ?

Er werd in de dertiger jaren in Amsterdam elektriciteit aangelegd ter vervanging van de gasverlichting. Mijn moeder vertelde dat er slechts één lichtpunt werd gemonteerd in de huiskamer en een schakelaar. Hiermee kon de lamp ontstoken en gedoofd worden. Dat stond op een bijgeleverd bedrukt karton, met als extra vermelding: "bij het doven hoeft niet geblazen te worden".

Wie een stopcontact wilde, kon dat doen met een extra verloopfitting, welke aan weerzijde een tweepolige stekkeringang had. Handig voor het elektrisch strijkijzer, maar het snoer hing wel over de tafel. Zo ook die van de radio! Erg onhandig en men liet door een elektricien een stopcontact aanleggen als daar geld voor uitgetrokken kon worden.

Voor de radio waren ook nodig een aardaansluiting. Een enkeling die dacht dat de pot van de clivia daar wel voor gebruikt kon worden door de draad een deel blank te maken en in de potaarde te steken. Helaas dat werkt niet. Een koperen pijp in de grond slaan van de tuin is beter, let wel dat ook in de grond leidingen liggen en voor je het weet zit je in een rioolpijp.

Woon je drie hoog dan kan je dat wel vergeten. Maar dan is er nog de waterleiding, tenminste als er koperen leidingen worden gebruikt. De langste draad is die van de antenne. Aanbevolen is een lengte van circa 15 meter.  In de beschrijving staat dat 8 meter al voldoende kan zijn als men dicht bij het te ontvangen station woont. In zo’n geval kan zelfs een kamerantenne al voldoende zijn als men op een bovenwoning woont.  Maar een dakantenne is toch altijd beter. Maar daar  blijkt het toch minder gemakkelijk te zijn, de schoorstenen staan te dicht op elkaar en soms zijn er al antennes gespannen.

Met enig meten is er toch een mogelijkheid een lange antenne aan te brengen. Alleen dit werk klaren is echter niet gemakkelijk. Gelukkig heb je toevallig een kennis die zendamateur is en die meer van deze klussen aan de hand heeft gehad. Als die ook op het dak geklommen is en je hem vertelt, hoe je denkt de antenne te spannen, vraagt deze welk station wil je in hoofdzaak ontvangen? Natuurlijk de VARA zeg je vol trots als zelfbouwer van een Varadyne. De man schudt zijn hoofd en zegt dat is richting Hilversum. Hij haalt een kompas uit zijn zak en na deze te hebben geraadpleegd zegt hij: “Zo kan je de antenne niet spannen, want dan hangt hij dwars op het te ontvangen signaal.” Het signaal moet over de draad heen kunnen lopen om daar een spanning in op te kunnen wekken. Als deze zo aanbrengt als dat je denkt te doen dan stappen de hoogfrequent trillingen over de dwarsgespannen draad heen. Met enig ongeloof en teleurstelling luister je naar deze uitleg. Wat nu gedaan? Uiteindelijk wordt er toch een redelijke oplossing gevonden en de draad staat mooi strak in de juiste richting.

Je zou denken dat zit voor jaren goed, maar pas op! Duivenmelkers haten deze draden waar hun duiven tegenaan vliegen met vaak dodelijk letsel. Mijn vader, die een ijzerwinkel runde in de Kinkerstraat van Amsterdam, wist te vertellen dat in die tijd veel kniptangen over de toonbank gingen. Meestal klanten die tevens in de dierenwinkel aan de overkant boodschappen deden. Door over de antennedraad lege garenklosjes te schuiven kon vaak enigszins de vrede bewaart worden, daar de duiven dan de draden goed konden zien.

Het zal begrijpelijk zijn, dat in die begintijd enige uitleg nodig is, hoe het toestel te bedienen. Ook nu nog is enige verklaring nodig van de bedieningsorganen. Niet vergeten een luidspreker aan te sluiten met een impedantie van 2000 ohm. Deze avond had ik een Philips luidspreker meegenomen die wel het orgeltje wordt genoemd.

Tegenwoordig druk je een toets in, die is geprogrammeerd op een vast ingesteld station en is het draaien aan de volumeregelaar voldoende om de geluidssterkte te regelen. Vaak nog aanwezig een toonregeling voor diegene die de lineaire vervorming een helpende hand willen bieden. Dat is bij de Varadyne niet aanwezig. Hier wordt slechts het volume geregeld door een variabele condensator in de antenneleiding, welk gelijktijdig invloed heeft op de selectiviteit. Deze is het grootst als de condensator open staat en weinig capaciteit heeft. 

Bijregelen met de linker Pilot-regelaar kan noodzakelijk zijn om een scherpe afstemming te verkrijgen. De rechter Pilot-regelaar bedient de  detectorkring, hieraan is gekoppeld de terugkoppelcondensator. Daarmee kan het HF-signaal teruggevoerd worden naar de detectorspoel. Hiermee worden de verliezen in de spoel zoveel mogelijk opgeheven en de Q-factor van deze spoel  wordt groter met gevolg dat de amplitude groter wordt en de afgegeven HF-spanning een maximum bereikt. Sturen we teveel signaal terug dan gaat de detectorlamp oscilleren. Dit signaal kan door de schermrooster lamp niet de antenne bereiken. Dus de buren hebben daar geen last van.

Toch geeft het ons de kans zuiver op een station af te stemmen. Stel dat er een station uitzendt in de buurt van de oscillerende detector, dan zal de verschilfrequentie, als deze het hoorbare gebied bereikt, als een fluitsignaal te horen zijn. Draaien we de rechter detector Pilot-condensator in de richting van dit station, dan zal de verschilfrequentie kleiner worden. Zijn beide frequenties gelijk dan is de ontvanger stil. Draaien we verder dan stijgt de verschilfrequentie weer. Juist op het punt waar niets gehoord wordt is juist afgestemd. Nu draaien we de terugkoppelcondensator naar links en als de oscillatie stopt, door een te gering teruggevoerd signaal, wordt de modulatie hoorbaar.

Tijd om het toestel te demonstreren. Het schema wekt niet direct de indruk dat enig succes bereikt zal worden met de meegebrachte losse antennedraad, opgehangen in het zaaltje. Het toestel heeft echter een nieuwe E442, dat betekent een geweldige hoogfrequent versterking. Trouwens alle lampen in dit toestel zijn nieuw. Met op de radiobeurs gekochte oude exemplaren die op een buizentester van schrik nog enig leven geven, voldoen in een radio niet, de slew rate is ver te zoeken. Op zo’n tester hebben de buizen c.q. lampen ruimschoots de tijd een redelijk stroom op te bouwen. Enige vlotte werking in een radio is dan toch nog ver te zoeken.

Daar hebben wij geen last van. De middengolf mag dan voor menige superheterodyne slechts de Mariazender laten horen, met deze Varadyne was het zelfs druk op de middengolf, tot ieders verbazing. Duidelijk is hier de regel van toepassing van dr. Baumsteiger: Het aantal gebruikte onderdelen is omgekeerd evenredig met een te verwachten resultaat!

Het was weer een ouderwets gezellige avond waarbij nog veel werd na gesproken over wat er die avond getoond.

Piet van Schagen,  PA3HDY.

zie ook:
Varadyne bij tv-uitzending 'de Strijd'
en:
Verslag radiocafée 15 oktober 2013: De Varadyne