Verslagen Radiocafé

18 november 2014: Versterker HE-PJ-140

Voor deze lezing meegenomen een Haarlem - Elektroniks versterker.



Het zal begin 1967 geweest zijn dat ik de muziekwinkel van de Waal in de Bilderdijkstraat in Amsterdam bezocht om snaren voor mijn gitaar te kopen. Juist op dat moment kwam de eigenaar naar buiten om wat spullen bij het grofvuil te zetten. Daarbij ook een grote15 inch luidspreker van Celestion. Ik vroeg of ik deze mocht hebben, waarop de man mij zei: “Daar heb je niets aan want deze is stuk”. Ik vertelde hem dat de luidspreker te repareren is en weer gebruikt kan worden. Met enig ongeloof vroeg hij of dat inderdaad mogelijk is. Met gevolg dat ik de luidspreker mocht hebben en ik kreeg nog twee G12 Celestions mee uit een Marshall box om te herstellen bij wijze van proef.

Het bleek het begin te zijn van een groot aantal reparaties in de tijd dat er flink hard werd gespeeld door de diverse gitaarbandjes. Het leek mij dan ook verstandig om mij bij de kamer van koophandel in te schrijven als luidsprekerreparatiebedrijf onder mijn artiesten naam Peter Johanzen. Mijn vrouw wikkelde spreekspoelen en de oven in de keuken werd gebruikt om deze te harden met ovenvaste lak.

Zelf zette ik alles weer in elkaar met nieuwe conussen. Soms hadden we zoveel luidsprekers in de woning dat bij de beneden buren het bestek tijdens het eten lichtelijk omhoog kwam.

In de Rozenstraat 24 in Haarlem was een bedrijf gevestigd dat Fane luidsprekers importeerde. Bekend bij veel gitaristen is de luidspreker type Fane 10GD voor 98 gulden, een eenvoudig onverwoestbaar product met een 10000 Gauss magneet. Toch nog voor de beginnende zelfbouwer een hele uitgave want de nodige vier stuks in een box is toch nog een hele hap uit de portemonnee, maar wat belangrijk was dat deze luidsprekers heel bleven na een overdosis toegevoerd  vermogen en dus een volgend optreden zonder vervelende reparaties mogelijk is. Een der redenen was dat deze Engelse luidspreker 8 Ohm meet bij 400 Hertz in tegenstelling van de gangbare 800 Hertz die veelal als regel werd toegepast.

Toch kon het gebeuren dat ook daar wel eens een luidspreker het opgaf om nog verder enig geluid te produceren. De eigenaar Huib Michaelis wilde op een dag deze overleden luidsprekers naar een bekende luidsprekerreparateur brengen in Amsterdam Noord de firma RUKA. Iemand die op een grote woonark woonde en de gewoonte had om op de conus met stevige letters zichtbaar met witte inkt RUKA te stempelen. Volgens deze mijnheer wist dan iedereen dat deze luidspreker niet alleen terdege is gerepareerd maar ook zelfs verbetert is en zelfs zijn stempel op nieuwe luidsprekers zouden de verkoop kunnen verhogen.

Op zijn reparaties was niets op aan te merken, werkelijk vakwerk. Maar dat stempelen werd niet zo gewaardeerd. Een van de studenten, die op kamers woonden, boven de zaak, waaronder ook Frank Visser (de later rijdende rechter), moest ook naar Amsterdam en kon meerijden. Die vertelde onderweg dat ook in Osdorp op de Ookmeerweg een luidsprekerreparateur woonde. Daar dit dichterbij was reed Huib naar het adres op de Ookmeerweg Osdorp.
Daar aangekomen valt het hem al gelijk op dat daar niet alleen luidsprekers worden gemaakt maar ook de London City chassis. Het is een begin van een langdurig contact met de firma Helios en begin 1973 word ik zelfs opgenomen in het bestuur.

Daar ontwikkelde ik de FANE versterker, een krachtige gitaarversterker die 160 Watt kan leveren aan de uitgang. Dit door het gebruik van twee zware voedingen met 650 volt op de anoden van de vier EL34’s. Bij 8 ohm betekent dat bij volle uitsturing 4,5 Ampère door de luidsprekerkabel. Dus wel er voor zorgen dat voldoende vermogen aan luidsprekers zijn aangesloten. Deze versterker werd gebouwd bij de sociale werkplaats in Schalkwijk Haarlem. Het ijzeren matgroen gespoten chassis voorzien van uitgestanste gaten en alle benodigde onderdelen werden aangeleverd. De voeding en uitgangstrafo’s werden op mijn aanwijzing en berekening in België gemaakt. Het was nog een heel gedoe alles daar goed te doen laten verlopen, regelmatig moest ik er heen om alles aan de gang te houden. Zou het werk halverwege misgaan dan werd overgestapt op een ander project en zouden wij weer moeten wachten eer dat het werk onze versterkers weer verder ging.

Een groot aantal van deze unieke krachtversterkers zijn daar gebouwd. Na een tijdje is de productie van deze versterkers stop gezet vanwege allerlei problemen tijdens de bouw in de sociale werkplaats. Met gevolg dat elke versterker gedegen gecontroleerd moest worden op fouten, alvorens deze in de verkoop te zetten. Het bleek goedkoper om versterkers over te laten komen uit Engeland.
Ondertussen kreeg ik een folder in handen van de firma Mulder en Hardenveld in Haarlem.


Waarin een afbeelding van een schema met een complementaire transistor eindtrap gestuurd door een op-amp SE540L die 35 Watt kan leveren.

Deze schakeling gevoed met twee maal 24 Volt, daarvan is het vermogen berekent volgens de formule (24 x 0,7)2 gedeeld door de belasting 8 Ohm = 35 Watt.  Dat is het bruto vermogen. Het werkelijke bruikbare vermogen aan de uitgang is dan hooguit 12 Watt. Met wat aanpassingen en de belasting te verlagen naar 4 Ohm is een groter vermogen te behalen. Met twee eindtrappen in een brugschakeling werd dan ook 50 Watt uitgangsvermogen bereikt.


De versterker werd gebouwd op twee verticale aluminium platen. De voorste met de voorversterker en bediening organen en de achterplaat met de voeding en de eindtrap. Beide worden verbonden met de bekende houten blokken die we ook in de London City aantreffen. Huib zorgde voor de plastic rode voorplaat met de nodige opdrukken en met grote letters de naam Haarlem Electroniks.

HE-PJ–140 (Haarlem Electronics- Peter Johanzen-140), waar het 140 op slaat is mij niet bekend.  Wel viel het mij op dat de c in electronics is veranderd in een k, waarschijnlijk is dat bedoeld, dat als de klant niet tevreden is er op te kunnen wijzen dat de uitgang van de Haarlem Elektroniks opdruk al verraadt dat het niks is. Begrijpelijk als je de zware Fane versterker met twee handen moet optillen en dat je deze onder je arm kan mee nemen.


(klik voor groter formaat)

Toch blijkt al snel dat deze totaal bromvrije versterker en de unieke voortrap met een parallel compensatie voorversterker (men kan na eerste toonregeling met twee volumeregelaars de beide signalen mixen tot het gewenste geluid). Zodat de versterker toch bijzondere kwaliteiten herbergt. Er wordt gebruik gemaakt van drie op-amps TL072. Niet veel, maar voldoende om een goed bruikbare versterking te verkrijgen en de eindtrap voluit te kunnen sturen.

Daarbij handig om dergelijke uitwisselbare IC’s te gebruiken, omdat deze achtpotige op-amps net als buizen in een voetje gestoken kunnen worden. Het lijkt zo te zien op een uitgedokterd ontwerp met veel inspanning bedacht. Echter met behulp van het boek van  John Markus, het Modern Electronic Circuits Reference Manual, 1200 bladzijden met over de 3630 moderne elektronische circuits kom je al een heel eind. Het is alleen nog maar uit te zoeken welke toepassing geschikt is. Eigenlijk is alles al  beschreven en bedacht. Kennis van deze elektronica is begrijpelijk wel noodzakelijk. De versterker heeft twee ingangen, N voor normaal gebruik en B  wat staat voor brillance dat  meer voor een gitaaraansluiting is bedoeld.  De gebruikte potmeters zijn alle 20 kOhm log.  In het schema zijn alleen de waarden van de toonregeling en het filter ook wel als Crunch vermeld zoals besproken tijdens de lezing. Het is tenslotte een gitaarversterker. Vanwege de afwezigheid van hinderlijke brom blijkt deze versterker bijzonder geschikt voor studiogebruik.

Op een gegeven moment is ook met deze productie gestopt omdat er vele versterkers op de markt komen waarvan de inkoop zo goedkoop is, dat zelf fabriceren weinig zin meer heeft. Daar is op kleine schaal niet tegen te werken.

Nog staan hier nog vele chassisdelen en front platen. Daardoor kon ik voor deze lezing nogmaals deze unieke versterker in elkaar zetten. De eindtrap is bij dit demonstratiemodel 15 Watt, ruim voldoende om met de meegebrachte 200 Watt 15 inch luidspreker met een Neodymium magneet een ongekend behoorlijk signaal te kunnen afgeven.



Voor de demonstratie werd gebruik gemaakt van twee cd’s. Zoals vermeld in het rondschrijven van Klaas Jellema, de organisator van deze avonden, eerst een gesproken interview over het BTF-programma, waar Geert Paulides (PA7ZEE) en ik (PA3HDY) door heel Nederland drie jaar lang een lezing verzorgden.
Zoals gewoonlijk, als er een piano stond, zong Geert het bekende nummer ‘As times goes by’, uit de film Casablanca. Waarbij ik hem begeleide aan de piano. Voor de bezoekers meestal een wat onverwacht begin van onze lezing. Zo ook in Amersfoort waar een grote vleugel stond, deden wij dit muzikale intro. Op dat moment stapten leden van de VERON radio AA naar binnen voor een interview met Geert waarbij ik verder voor de achtergrondmuziek mocht zorgen.

Nu ten gehore gebracht deze avond in Zaandam werd er aandachtig geluisterd naar het tien minuten durende interview. Daarna werd op een cd-speler een stevig stukje jazz muziek ten gehore gebracht, een opname met slechts één condensator microfoon, zonder tussenkomst van een geluidstechnicus die naar eigen inzicht de opname bewerkt. Het geluid klonk nu zoals men dat hoort als men echt in het zaaltje voor het podium zit.

Ongecensureerd werd het geluid van de drums door de krachtige 15 inch luidspreker onvervormd het kleine zaaltje in geblazen, wat af en toe bij enkele het er toe bracht de handen voor de oren te houden. Na afloop was er een grote belangstelling voor het inwendige van de versterker, vooral de geheel afwijkende bouwwijze waarbij geen U-vormig gevouwen chassis wordt gebruikt maar twee verticale aluminium platen worden gebruikt.

Een frontplaat met de bedieningsorganen en ingangen. Waarbij ook de voorversterker een plaats heeft. Op de achterplaat vinden we de voeding, het printje met de SE540L en beide eindtorren BD317 en BD318. Beide platen zijn met 17 cm lange beukenhouten balkjes met elkaar verbonden.
De frontplaat is met één aarddraad verbonden met het aardpunt van de voeding. Het voordeel is ten opzichte van het gebruikelijke complete chassis dat er geen wervelende aardstromen door het chassis zwerven en vervelende brom voorkomen kan worden. Reden om dan ook een verlichte VU-meter aan te brengen die het geluidsniveau aangeeft maar ook laat zien dat de versterker is ingeschakeld, want dat is niet te horen. Volkomen bromvrij. Lengte van deze versterker is 55 cm, hoogte 14 cm en diepte 20 cm. De kast was in die tijd voorzien van een kunstlederen bekleding maar dit demonstratiemodel is matzwart geverfd, waarvan het bovenblad gemakkelijk middels twee schroeven afgenomen kan worden.

Zodat men het inwendige goed kan bekijken, niet overbodig want men nam daar behoorlijk de tijd voor. Overeenkomstig met onze eerdere Haarlem Electronics product.

Het aantal gebouwde versterkers van dit type is mij onbekend. Wel weet ik dat ook de groep KAYAK zo’n versterker op een poster had staan tussen alle benodigde geluidsapparatuur opgesteld voor een vliegtuig.

 

Er werd nog lang deze avond onderling gesproken over deze Haarlem Electroniks versterker.

In 1977 is mijn functie bij Helios opgeheven en was ik ondertussen verhuisd naar Alkmaar. Een nieuw avontuur breekt aan met onze import van H en H versterkers uit Cambridge Engeland. Opvallend dat de opbouw van deze gitaarversterkers vergelijkbaar is met ons HE-PJ-140 product.

Piet van Schagen (Peter Johanzen Muziek)

Foto’s Klaas Jellema.